Çermik Kazası Nüfus Defterleri 2659-2660-2668 Nolu Defterler Çizgi Kitabevi Yayınları

Osmanlı Devleti'nde modern anlamda ilk nüfus sayımı II. Mahmut döneminde gerçekleşmiştir. Ancak bu dönemde yapılan sayımlar askerlik ve vergi amaçlıdır. Bu amaçla tutulan nüfus defterlerinde, yerleşim merkezlerinde ikamet eden tüm erkek nüfusun adı, lakabı, mesleği, baba adı, baba mesleği, eşkâli, yaşları, engel durumları, askerliğe dair durumları ve nüfus hareketliliğine dair bilgiler kaydedilmiştir. 20 Ocak 1844 tarihli olup NFS.d kodlu ve 2660 numaralı Çermik Kazası Nüfus Defteri de bu amaçla tutulmuştur. Bu defterden hareketle, Çermik'in idari durumu, kaza merkezi ve kazaya bağlı köylerdeki erkek nüfusun dağılımı, kazanın dini-etnik yapısı, yaş gruplarına göre dağılışı, kişilerin meslek ve sosyal statüleri, hastalık ve özürleri ile Çermik kazasındaki arazilerin tasarruf şekli ele alınmıştır. Bu kapsamda Çermik ile ilgili olan başka nüfus defterlerinden de istifade edilerek defterdeki muhtemel boşluklar doldurulmuştur. Böylece 19. yüzyılın ortalarında Çermik kasabası ile kazaya bağlı nahiyeler, köy ve mezraların isimleri, buralarda yaşayan erkekler, bunların lakapları, meşguliyetleri, nüfus hareketlilikleri, kazanın toplumsal ve ekonomik yapısı ortaya konmuştur. Konuyla ilgili mufassal nüfus, icmal nüfus ve kefalet defterlerinden hareketle Çermik kazasının önemli bir yerleşim merkezi olduğunu görülmektedir. Kaza merkezinde Müslümanların yanı sıra Hıristiyanlar ve Yahudiler yaşamaktadır. Bu yönüyle Çermik, Diyarbakır'a bağlı yerleşim merkezleri içerisinde ayrı bir yere sahiptir. XIX. yüzyılın ortalarında birçok nahiye, 70 civarında köy ve mezradan oluşmaktadır. Köylerin kahir ekseriyeti Müslümanlardan meydana gelmekle birlikle çok az sayıda Ermeni'nin birkaç yerleşim merkezinde olduğu görülmektedir. Kazaya bağlı yerleşim merkezlerinde birkaç tane oymak/aşiret olduğu ancak bunların da yoğun bir nüfusa sahip olmadığı kayıtlardan anlaşılmaktadır.