18. Yüzyıldan Tanzimata Ankara Cedit Neşriyat

Osmanlı devlet idaresinde ülke eyaletlere, eyaletler sancaklara, sancaklar kazalara ayrılır.  Temel birim mülki idare açısından sancak, yargı/kaza açısından ise kazadır. Ancak eyalet valisinin hepsinin üzerinde önemli bazı yetkileri vardır. Sancak merkezi olan kazanın da diğer kazalara nazaran idari üstünlüğü bulunmaktadır. Eyalet, sancak ve kaza idarecileri olarak vali, mutasarrıf ve kadılar, padişahın temsilcileridir. Bütün işlem ve eylemleri, İslam hukuku çerçevesinde şekillenen padişah iradesine uygun olmalıdır. Bu irade kurumsal olarak Divan-ı Hümayun, kişisel olarak ise adaletnameler aracılığı ile tecelli eder.

Böylece sancak yönetiminde kadı ve mutasarrıf/vali başlıca unsurlar olmaktadır. Mutasarrıfın idare alanı örfi ve askerî meselelerdir. Kadı şer‘i hukuk uygulayıcısı olarak bulunduğu kazanın hâkimi olmanın yanı sıra idari fonksiyonlar da görmektedir. Bunların dışında mütesellim gibi merkezî; ayan, şehir kethüdası gibi mahallî olarak tayin edilen idareciler bulunmaktadır. Bütün bu idarecilerin başlıca görevleri, bulundukları makamın verdiği yetki çerçevesinde, devlet merkezinin aldığı kararların icrası, asayiş ve güvenliğin sağlanması, merkezî maliyenin temel kaynakları olan cizye, avarız ve mukataa gibi gelir ve vergilerin tahsili, sefer zamanı asker ve malzeme tedariki olarak özetlenebilir. Devlet ve taşra yönetimleri arasındaki önemli meselelere dair haberleşme sistemi, harp zamanı ordu diğer zamanlar İstanbul iaşesi için erzak temini ve taşıması gibi hususlar devletin şer‘i ve örfi hukuka göre tanzim ettiği kanun ve nizamlar uyarınca ve devlet merkezinin emriyle gerçekleştirilir. Yukarıda belirtildiği üzere bunlar Divan-ı Hümayun kararları, diğer ifade ile padişah emirleridir. Bu emirler kadı mahkemesinde tutulan sicillere işlenerek resmiyet kazanır. Sancak idarecileri bu görevleri yerine getirirken bir maliyet oluşur. Gerek bu maliyet, gerek vergiler ve gerekse yöneticilerin bazı gelir kalemleri sancak halkı tarafından karşılanır. Bu giderlerin yazıldığı listelere salyâne veya tevzi defteri adı verilir, bazı görevlilerin yardımı ile hazırlanarak sicillere geçirildikten sonra tahsil edilir. Devletin sancaklardaki bazı gelir kalemleri mukataa adı verilen birimler haline getirilmiştir. Mukataalar bir vergi konusu veya bir üretim dalına dayanabilir. Mukataalarda üretimin nasıl gerçekleşeceği veya vergilerin nasıl toplanacağı merkezî devlet tarafından belirlenir. Bunların idaresi mukataa eminleri tarafından yapılmakla beraber bazı anlaşmazlıklar veya uygulamalar kadı ve mutasarrıfın yetki alanındadır.

Şu halde şehir tarihi veya sancak çalışmaları toplum hayatı, mimari, üretim ve ticari meselelerin yanı sıra idari, askerî, mali meseleleri; diğer bir ifade ile şehir/sancak ve devlet ilişkilerini de kapsamalıdır. Aksi halde iktisadi ve sosyal hayatın cereyan ettiği ortam göz ardı edilmiş olur. Bu kitap böyle bir mülâhaza ile yazıldı ve iki cilt olarak tasarlandı. Elinizdeki cilt 18. yüzyıldan Tanzimat’a kadar geçen sürede Ankara sancağının idari, askerî ve mali tarihini kapsamaktadır. Elbette ki, bu tarihi tamamen kuşatma ve eksiksiz olma iddiasında değildir. Başta asayiş meselesi olmak üzere, toplumsal hayat, vakıflar, bir ölçüde mimari; tarımsal üretim, ticaret ve para meseleleri ikinci cilde bırakılmıştır. Birinci ciltte ihmal edilmiş görünen bazı hususlar da mümkün olduğu ölçüde ikinci ciltte yer alacaktır. Meselâ, devletin merkezî gelirleri arasında yer alan cizye meselesi, gayrimüslimlerle ilişkilendirilmek üzere ikinci cilde bırakılmıştır.

Niçin 18. yüzyıldan Tanzimat’a kadar olan dönemin incelendiği, izah edilmesi gereken bir husustur. Osmanlı tarihi incelemelerinde yapılan dönemlendirmeler çeşitli mülâhazalara dayanmaktadır. Burada 18. yüzyıl başı nirengi noktası olarak alınmıştır. Zira bu yüzyıl genel olarak devlet ve sancak idaresinde pek çok yeni kararların alınıp uygulandığı bir dönemin başlangıcıdır. Askerî sistemin finansmanı için bazı arayışlar söz konusu olmuş, 17. yüzyıl sonlarından itibaren mali yöntem olarak mâlikâne uygulamasına geçilmiştir. Bununla devletin bazı gelir kalemleri hayat süresiyle sınırlı olmak üzere özel kişilere satılmaya başlanmış, 18. yüzyıl sonlarında tekrar devlet tasarrufuna alınmaya çalışılmış, bu durum gerek sancak gerekse mukataa idaresinde bazı değişiklere yol açmıştır. Keza 18. yüzyıl başlarında sancak ve eyalet idarecilerine imdadiye adı ile yeni gelir kalemleri oluşturulmuş, bu durum halkın mali yükümlülüklerini artırmıştır. Ayrıca haberleşme sistemini ifade eden menziller için farklı yöntemler geliştirilmiştir. Askerî ihtiyaçlar ve ordunun yeniden yapılanması, eyalet ve sancak yönetiminde bazı köklü değişikliklere yol açmış ve nihayet Tanzimat dönemi ile devlet idaresi tamamen değişmiş ve dönüşmüştür. İşte arada kalan dönem kendi içinde bir bütünlüğe sahip olduğu için kitabın da alt ve üst sınırlarını belirlemiştir.

Kitap beş bölümden oluşmaktadır. “Sancak İdaresi, Hukuk ve Adalet” başlığı ile birinci bölümde genel olarak idare ve hukuk ilişkisi ele alınmış, kadı ve mahkemenin fonksiyonları Ankara örneğinde incelenmiş, ayanlık meselesine değinilmiştir. İkinci bölüm “İdari ve Askerî Yapı” olup, devletin idari-askerî yapısına uygun olarak sancaktaki durum ve meydana gelen değişiklikler incelenmektedir. Üçüncü bölüm bir taşra şehri olarak “Ankara Sancağının Devlet Merkezine Karşı Mali Mükellefiyetleri”dir. Burada devlete doğrudan ödenen bazı vergiler ve vergi niteliği taşıyan mübayaa, mübayaa nakli gibi yükümlülükler ve haberleşme menzilleri meselesi ele alınmaktadır. Dördüncü bölüm “Devlet Maliyesinde Finansman Aracı olarak Mukataalar ve Ankara Mukataaları”nı kapsamaktadır. Beşinci ve son bölüm olarak “Şehir Masrafı ve Tesviye Yöntemi” bulunmaktadır. Başta şehrin yönetim maliyeti olmak üzere daha önce bahsedilen gider kalemlerine, bunların tahsil yöntemine topluca değinilmektedir.